Levende en betekenisvolle democratie

Levende en betekenisvolle democratie

Democratie gaat er in essentie om dat we met elkaar, voor elkaar en met gelijke stem bepalen wat er moet gebeuren rond zaken die ons aangaan.

Democratisch handelen: in de raad én op straat

De democratie is van ons allemaal. Deze is van betekenis in de raadzaal en voor het gemeentebestuur (“Democratie tot in de raad”). Democratie is ook van belang voor hoe we onderling met elkaar omgaan in de samenleving, in wijken, buurten, onze straat en zelfs het huishouden (“Democratie op straat”). Als bewoners gezamenlijk het groenonderhoud doen – wie bepaalt dan wat er moet gebeuren? Hoe betrekt een initiatiefnemer andere belanghebbenden die door zijn of haar initiatief geraakt worden?

Rictinggevende vragen:

• Wat zijn zaken waar je als gemeenteraad over wilt gaan? Wat zijn zaken voor de representatieve democratie? Wat maakt dat dit zo is?
• Wat zijn zaken waar initiatiefnemers en andere belanghebbenden gezamenlijk over kunnen gaan? Wat zijn zaken waar bewoners onderling kunnen bepalen wat er moet gebeuren? Wat maakt dat dit zo is?
• Hoe kunnen burgers op een goede en zinvolle manier invloed uitoefenen op de besluitvorming door de gemeenteraad?
• Hoe kun je stimuleren dat de democratie ook levendig is op straat – in het onderlinge samenspel tussen bewoners en tussen initiatiefnemers en andere belanghebbenden?
• Is het juist dat partijen die met eigen inzet en middelen bijdragen aan publieke zaken, ook meer invloed hebben dan diegenen die dat niet doen? Wanneer wel? Wanneer niet?
• Hoe richt je het proces in zodat besluitvorming zo democratisch mogelijk is?
• Hoe betrek je mensen die hun stem niet kunnen of niet durven te laten horen?
• Hoe zorg je ervoor dat de uitkomst van een democratisch proces ook gesteund én nagevolgd wordt?

Wat doe je wel en wat doe je liever niet om een levende en betekenisvolle democratie te realiseren?

Levendige en betekenisvolle democratie: wat doe je wel en wat doe je liever niet?

• Bewaak en waar mogelijk borg een goed proces van belangenafweging.
  • Niet elk belang is goed vertegenwoordigd. Niet alle belanghebbenden zijn even goed georganiseerd.
  • Stimuleer en organiseer dat alle belanghebbenden ook een podium krijgen om van zich te laten horen en zich te laten gelden.
  • Behartig met name ook die belangen die niet door belanghebbenden verwoord kunnen worden.

• Maak duidelijk waar mensen hun zorgen kwijt kunnen. Geef een stem aan bewoners die zich niet melden – of niet laten horen. Zwijgende minderheid, tegenstanders of juist de voorstanders.

• Neem ook alle negatieve reacties en emoties serieus, maar geef wel zelf het goede voorbeeld.

• Luister goed naar de onderliggende belangen en zorgen van mensen.

• Houd rekening met de belangen van minderheden.

• Goed luisteren, betekent niet dat je iedereen zijn zin kunt geven. Niet je zin krijgen, betekent niet dat er niet goed naar je geluisterd is. Zorg dat dit voor iedereen helder is en maak dit onderdeel van een stukje opvoeding. (“Democratische opvoeding”)

• Spreek vanuit de menselijke maat. Ga een dialoog aan met bewoners – of deze nu blij, bang, boos of bezorgd zijn. Spreek van mens tot mens.

• Kies als initiatiefnemer voor werkvormen en instrumenten om goed zicht te krijgen op verschillende belangen rond je initiatief, zoals:
  • Enquête.
  • Organiseren van ontmoetingen.
  • Actief mensen aanspreken/ 'Er op af'.
  • Communiceren over je initiatief en mensen uitnodigen te reageren, bijvoorbeeld via sociale media en websites.
  • Organiseren van bemiddeling of mediation als je er niet uitkomt met andere belanghebbenden - eventueel met hulp van de gemeente.

• Kies als gemeente eigen positie als hoeder van het algemeen belang. Houd je eigen verantwoordelijkheid en laat ook zien of horen dat je daarvoor staat.

Een zichtbare en positieve bijdrage vanuit de politiek

Overval waar mensen samenleven en samenwerken speelt politiek een rol. Mensen hebben belangen. Deze belangen kunnen gemeenschappelijk zijn. Soms zijn ze te bundelen, maar nogal eens zijn er ook botsende belangen. Politiek komt in beeld juist in die situaties waarin conflicterende belangen spelen en belanghebbenden tegenover elkaar komen te staan. Politiek komt dan in beeld om een positieve bijdrage te leveren: het bemiddelen tussen belangen om ervoor te zorgen dat we met elkaar verder kunnen en niet blijven ruziën. Politiek vervult dan een betekenisvolle rol, namelijk de ‘gezaghebbende toedeling van waarden’.

Politiek heeft in de ogen van heel veel mensen vaak eerder een negatieve lading. Politiek staat voor hen gelijk aan machtsspelletjes, gekissebis en ‘elkaars vliegen afvangen’. Politiek staat voor manipulatie en partijpolitieke profilering over de hoofden van de burgers heen. Het is zaak om dat te keren: dat is de ontwikkelopgave!

Net als bij democratie is politiek niet iets exclusiefs voor de raad. Politiek vindt ook plaats ‘op straat’: in organisaties, bedrijven, buurten én huishoudens – ook hier is het zaak belangenconflicten te beslechten. Vaak gebeurt dat ook: met elkaar, ‘in eigen kring’ – dat gebeurt op een democratische manier, maar ook op een autoritaire manier.
Dat neemt niet weg dat de gemeenteraad als gekozen volksvertegenwoordiging bij uitstek een politieke rol vervult – meteen al gezien de aard van het onderwerp, of in laatste instantie als de samenleving er onderling niet uitkomt.

De ontwikkelingsopgave is dat dit op een goede manier gebeurt!

• Als volksvertegenwoordiger goed zicht hebben op alle belangen en in verbinding staan met alle belanghebbenden.
• Het ontwikkelen en uitdragen van een politieke visie hoe om te gaan met de diverse belangen en hoe deze te wegen. Welke belang prevaleert? Waar liggen mogelijkheden voor het bundelen van belangen? Hoe gaan we om met botsende belangen?
• Het maken van politieke keuzes: uitsluitsel geven over belangenafwegingen waar de samenleving zelf moeilijk uit komt en daarmee het verlenen van democratische legitimiteit.
• Politieke sturing als uitkomst van een zorgvuldige afweging en daarmee bijdragen aan het realiseren van maatschappelijke opgaven.
• Politieke verantwoording afleggen over de gemaakte keuzes.
• Politiek toezicht houden: controleren, vinger aan de pols houden, meekijken.

De ontwikkelopgave is ook dat initiatiefnemers en andere belanghebbenden onderling tot een goede bundeling of bemiddeling van belangen kunnen komen – en dus een deel van de politieke rol oppakken.

Richtinggevende vragen

• Zijn alle belangen en belanghebbenden goed in beeld?
• Hoe kun je goed overzicht krijgen over alle relevante belangen, juist ook waar niet iedereen voor zijn of haar belang opkomt?
• Kan je met elkaar in de raad de politiek-relevante keuzevraagstukken benoemen ook als je inhoudelijk tot andere keuzes komt?
• Hoe kan het college (en de ambtelijke organisatie) de raad helpen zijn politieke rol te vervullen?
• Wanneer heeft raadsbemoeienis toegevoegde waarde? Wanneer niet? Wanneer kunnen alle betrokkenen zelf hun belangen bemiddelen?
• Wanneer heeft bemoeienis vanuit het gemeentebestuur als geheel toegevoegde waarde?

Wat doe je wel en wat doe je liever niet om een zichtbare en positieve bijdrage te leveren?

Zichtbare en positieve bijdrage vanuit de politiek: wat doe je wel en wat doe je liever niet?

• Neem de tijd en ruimte om alle belangen en alle belanghebbenden goed in beeld te krijgen.
  
  
• Het goed zicht hebben op alle belangen en belanghebbenden maakt onderdeel uit van een goede voorbereiding door besluitvorming door de raad. Spreek als raad ook richting het college uit dat dit een belangrijke kwaliteitseis is.
  
  
• Kijk nadrukkelijk of je een toegevoegde waarde kunt bieden.
  • Ga niet naïef helpen vanuit goede bedoelingen.
  • Ga geen middelen inzetten, als de effectiviteit daarvan zeer betwijfelbaar is.
  • Investeer in evaluatie ex ante.
    
    
• Geef alle belanghebbenden een stem. Geef ze een podium. Activeer of ondersteun die belanghebbenden die niet of te weinig voor zichzelf kunnen opkomen.
  
  
  • Voorkom dat het proces onevenwichtig wordt doordat alleen de tegenstanders zich laten horen.
  • Voorkom dat alleen de personen of de organisaties die het beste voor hun eigen belang opkomen invloed hebben.
    
    
• Luister goed naar de onderliggende belangen en zorgen van mensen.
  
  
• Houd rekening met de belangen van minderheden.
  
  
• Investeer in de kwaliteit van besluitvorming en van de besluiten.

• Geef waar nodig politieke leiding. Biedt duidelijkheid door bij belangenverschillen tot een heldere afweging en besluiten te komen. Ga niet eindeloos polderen als dat zinloos is. Ga niet wachten totdat er consensus is – waar op voorhand al duidelijk is dat dit niet gaat ontstaan.
  
  
• Vertaal belangenconflicten in heldere politieke keuzevraagstukken. Bespreek deze met en leg deze ook voor aan initiatiefnemers en alle andere alle betrokkenen/ belanghebbenden. Kijk waar je als raad over moet beslissen en wat alle belanghebbenden onderling kunnen bepalen.
  
  
• Sta voor de consequenties van eerder genomen besluiten. Ga niet dralen en herroepen. Wees een betrouwbare overheid. Hou je aan de uitgezette koers en volg geen dwarrelkoers.
  
  
• Zorg bij maatschappelijke initiatieven dat ook het ‘algemeen belang’ aan tafel is als het gaat om belangrijke én politiek gevoelige onderwerpen. Diverse rollen zijn dan denkbaar:
  • Een toezichthoudende rol waarbij het gemeentebestuur zich terughoudend opstelt en bijvoorbeeld toezicht houdt op het proces. Dit kan bijvoorbeeld als de initiatiefnemers en andere belanghebbenden er onderling goed uit kunnen komen.
  • Een samenwerkende rol, bijvoorbeeld waar je als gemeente de belangen kun vertegenwoordigen die niet aan tafel zitten én er voor iedereen een bevredigende oplossing mogelijk is.
  • Een bepalende rol als de belangen veel verder strekken dan waar het initiatief om gaat (én deze belangen niet aan tafel zitten).
    
    
• Kies als gemeente eigen positie als hoeder van het algemeen belang. Houd je eigen verantwoordelijkheid en laat ook zien of horen dat je daarvoor staat.

Rol van raadsleden tijdens participatiebijeenkomsten

Een burgemeester uit een andere gemeente gaf eens zijn mening over raadsleden en participatiebijeenkomsten:

Raadsleden moeten niet betrokken worden bij interactieve bijeenkomsten. Dat kost hen veel te veel tijd. Als college en ambtelijke organisatie voeren wij wel het gesprek en dan vertellen we aan de raad hoe de samenleving erover denkt. Een volksvertegenwoordiger moet ook efficiënt zijn en kunnen delegeren.

Waar gemeentebesturen participatiebijeenkomsten organiseren zien we dat raadsleden verschillende rollen kunnen vervullen. Het gaat er niet om dat raadsleden deze rollen moeten vervullen, maar om de mogelijkheden en de afweging.

Toelichting: rol van raadsleden tijdens participatiebijeenkomsten

In de eerste plaats kan je je als raadslid afvragen of je een rol wilt spelen in een participatiebijeenkomst en welke rol je dan wilt spelen.

• Als het bijvoorbeeld om een bijeenkomst of onderzoek gaat waar de uitvoering centraal staat van het controleren van de milieuvergunning, dan kan het raadslid (en met hem het college) concluderen dat er geen rol voor hem is weggelegd.
• Een raadslid kan aan de zijlijn willen waarnemen. Dat betekent dat hij kijkt en luistert maar verder geen reacties geeft.
• Vervolgens kan hij zich als onderzoeker opstellen wat betekent dat hij bepaalde vragen stelt maar bijvoorbeeld niet in discussie gaat.

De bovengenoemde rollen zijn niet interactief: er is geen sprake van openheid en het delen van invloed. Een complicatie met deze rollen is dat burgers anders tegen raadsleden aankijken. Zij zien geen waarnemer of onderzoeker, zij zien een volksvertegenwoordiger. Burgers komen op hen af en willen weten wat raadsleden ervan vinden en wat er met hun inbreng gebeurt. Hebben zij raadsleden overtuigd of niet? De opmerking na afloop van een avond ‘we hebben goed geluisterd en we nemen alles mee’ wordt meestal moeilijk geaccepteerd door een burger als deze zich heeft ingesteld op een interactieve bijeenkomst waarin raadsleden ook een interactieve rol hebben.

• Bij de rol van discussiedeelnemer staat over het algemeen de interactie tussen raadsleden en burgers centraal: raadsleden stellen vragen, luisteren en nemen ook stelling. Hier komt de volksvertegenwoordiger ook het meest in beeld omdat de burger duidelijk wordt waar het raadslid voor staat. Het is ook de meest complexe rol: ‘Vooralsnog vind ik dit en dat, reik me goede argumenten aan waarom ik het mis heb’. Of: ‘Ik overweeg dit en dat te doen en wel hierom, maar ik weet het nog niet zeker, wat raadt u mij aan? Welke argumenten heeft u hiervoor?
• Als het raadslid als discussieleider optreedt is vooral de interactie tussen burgers onderling van belang. Hier kan het raadslid zich profileren als degene die de afweging maakt tussen verschillende belangen. De rol van discussieleider kan bijvoorbeeld ook worden verbonden met de onderzoekersrol: leren van de discussie tussen burgers. Discussie tussen burgers onderling kan ook van belang zijn om duidelijk te maken dat er belangen tegen elkaar moeten worden afgewogen: ‘Als u uw zin krijgt, dan gaat dit ten koste van de belangen van uw buurman’. Het kiezen van een bepaalde setting is hier belangrijk om burgers duidelijk te maken dat de raad een lastige taak heeft in het maken van politieke keuzes. Als discussiedeelnemer en –leider speelt het raadslid een interactieve rol in de bijeenkomst.
• Als verkoper draagt het raadslid beleid, bestuurlijke beslissingen en partijpolitieke standpunten uit. In deze rol luisteren raadsleden niet, maar zenden...
• Onderhandelen is aan de orde bij een participant die tevens belanghebbende is en waarbij het belang van deze participant en het gemeentelijke en publieke belang tot elkaar moeten komen. Doorgaans is dit een rol die door het college of door ambtenaren namens het college plaatsvindt. Als een raadslid onderhandelt is dit niet ‘officieel’, maar is het meer ter verkenning hoe gemeentelijk/ publiek belang kan samengaan met die van de participant: wat zijn dan denkbare oplossingen?
• In de rol van bemiddelaar kunnen raadsleden bemiddelen tussen belangen van partijen uit de samenleving om de belangen tot elkaar te brengen.